godło Rosyjskiego Imperium Carskiego

28 września 1898 r., na pochylni Nikołajewskiej Stoczni Admiralicji, uroczyście położono stępkę pod budowę pancernika, który wg. założeń miał się stać najsilniejszą w swojej klasie jednostką w rosyjskiej Flocie Czarnomorskiej.
Projekt nowej jednostki opracował i budowę nadzorował główny inżynier budowy okrętów sewastopolskiego portu wojennego A. E. Szott („wychowanek” znanego rosyjskiego inżyniera budowy okrętów N. E. Kutiejnikowa).
Wzorcem dla przyszłego „Potiomkina” był zbudowany wcześniej pancernik „Tri Swiatitielia”. Jednakże projekt łączył cały szereg tradycyjnych dla XIX w. rozwiązań konstrukcyjnych (zastosowanych już na innych jednostkach) z zupełnie nowatorskimi, bardziej charakterystycznymi dla nadchodzącego XX stulecia. Dzielność morska miała odpowiadać zbudowanemu wcześniej pancernikowi „Pierieswiet”. Zastosowano podwyższony półpokład dziobowy ułatwiający żeglugę na dużej fali i podnoszący do 7,6 m nad powierzchnię wody oś dziobowych dział głównego kalibru. Zupełną nowością było zastosowanie centralnego kierowania ogniem artylerii - ze stanowiska w wieży dowodzenia. Po raz pierwszy w świecie, na tak dużej jednostce, zasadniczym elementem kotłowni miały być kotły wodno-rurowe opalane paliwem płynnym. Przewidziano zastosowanie najnowszej ówcześnie, niklowej stali pancernej. Jej większa wytrzymałość pozwalała na zmniejszenie grubości a więc i ciężaru opancerzenia.
Równolegle z położeniem stępki, zgodnie ze stosowaną procedurą carskiej floty, sformowano szkielet przyszłej załogi nowego okrętu (tzw. „załoga floty” oznaczona stoczniowym numerem projektu, w tym przypadku Nr 36). w jej skład weszli oficerowie i podoficerowie zawodowi - przyszli gospodarze poszczególnych działów i specjaliści.

„Książę Potiomkin – patron okrętu

Budowa „Potiomkina” postępowała zgodnie z harmonogramem. We wrześniu 1900 r. odbyło się uroczyste wodowanie, następnie stocznia przystąpiła do prac wyposażeniowych. Jednak nie dokończono ich w Nikołajewie, ponieważ żandarmeria odkryła powiązania części załogi pancernika z organizacjami politycznymi robotników stoczniowych. W obawie przed rozszerzeniem się działalności politycznej, latem 1902 r. okręt przeholowano do Sewastopola gdzie miano dokończyć jego wyposażanie i uzbrajanie. Niestety, tym razem nie udało się dotrzymać harmonogramu. Na okręcie wybuchł groźny pożar. Po ugaszeniu okazało się, że najbardziej ucierpiała kotłownia nr III. Z powodu braku kotłów wodno-rurowych, w miejsce uszkodzonych pożarem zamontowano 8 kotłów ognio-rurowych opalanych węglem. Żandarmeria podejrzewała sabotaż, ale śledztwo niczego nie wykazało. W kilkanaście tygodni później, w dostarczonych z sankt-petersburskich Zakładów Iżorskich wieżach artylerii głównej, odkryto wewnętrzne uszkodzenia pancerza. Zakłady świeżo opanowały technologię odlewania niklowej stali pancernej i uszkodzenia były spowodowane brakiem odpowiedniego doświadczenia, nie mniej jednak opóźniało to ukończenie okrętu. Nowe wieże dostarczono dopiero przy końcu 1904 r. Ponieważ żandarmeria znowu odkryła na okręcie powiązania z polityczno-rewolucyjnymi organizacjami robotniczymi, wczesną wiosną 1905 r. okręt został pospiesznie wysłany na odbiorcze próby morskie i artyleryjskie. W ich wyniku okazało się, że osiągi taktyczno-techniczne nowego pancernika stawiają go w rzędzie najsilniejszych w tej klasie okrętów świata.
Był silniej uzbrojony od zaprojektowanego i zbudowanego w USA dla carskiej floty „Retwizana” a także od brytyjskich pancerników typu „Queen” o znacznie większej wyporności. Dorównywał im również w sile i odporności osłony pancernej. Miał, co prawda mniejszą prędkość i zasięg, ale projektowany był do działań na niezbyt wielkim i praktycznie zamkniętym akwenie M. Czarnego.
Po zakończeniu prób odbiorczych, w maju 1905 r. „Kniaź Potiomkin Taurydzki” oficjalnie wszedł do służby. Zaklasyfikowano go jako „eskadriennyj bronienosiec” (pancernik eskadry - w ros. nomenklaturze główna klasa okrętów bojowych).

rysunek poglądowy okrętu

• Ogólna kompozycja okrętu odpowiadała w zasadzie rozwiązaniom stosowanym w tym okresie na całym świecie. Półpokład dziobowy zwiększał dzielność morską okrętu i częściowo chronił kazamaty dział kal. 75 mm przed zalewaniem przez fale. Zwiększał również pole ostrzału przedniej wieży artylerii głównego kalibru (na rys. 14.).
  
• Rejon sródokręcia zajmowała obszerna nadbudówka, na pokładzie której wznosiły się kominy, przedni i tylny maszt , wieża z bojowym stanowiskiem dowodzenia i centralą artyleryjską (na rys. 13.), kabina nawigacyjna (na rys. 12.), kabina radiostacji, mostek admiralski (na rys. 3.) oraz platforma reflektorów (na rys. 8.). Tutaj też zamocowane były kutry parowe (na rys. 7. i 10.) i duże łodzie okrętowe - do ich podnoszenia służyły cztery dźwigi parowe (po 2 na każdej burcie – na rys. 8.). Dolną część nadbudówki śródokręcia (na pokładzie głównym) zajmowały po obu burtach opancerzone kazamaty (na rys. 6.) dział średniego kalibru (po 6 dział każda), wyższą - nieopancerzona kazamata (na rys. 5.) dział kal. 75 mm. (w jej narożach znajdowały się opancerzone przedziały 4 pojedynczych dział średniego kalibru – na rys. 4.).
• Kazamaty dziobowe (na pokładzie głównym – na rys. 15.) i rufowe (na pokładzie dolnym – na rys. 1.) z pojedynczymi działami kal. 75 mm były nieopancerzone.
  
• Pomieszczenia załogi rozlokowano zgodnie z tradycją – marynarze i podoficerowie młodsi w części dziobowej, oficerowie i podoficerowie starsi w części rufowej.
  
• Dziobnica okrętu poniżej linii wodnej ukształtowana była tak by stanowiła taran. Tylnica miała klasyczny dla okrętów parowych, obły kształt.
  Jako stabilizatory przechyłów zastosowano stępki przyobłowe.
  
• Wnętrze kadłuba podzielone było na 7 zasadniczych przedziałów wodoszczelnych (jedyne wyjścia z nich na zewnątrz powadziły na pokład główny): dziobowy, przedniej wieży artyleryjskiej, kotłowy, 2. maszynowe, tylnej wieży artyleryjskiej, rufowy. Niezatapialność okrętu zwiększały ciągłe grodzie wodoszczelne podłużne (wzdłuż burt) i poprzeczne.
  
• System opancerzenia tworzył pas pancerny linii wodnej, uzupełniony w rejonie śródokręcia kazamatą artylerii(na rys. 6.), zamknięty z przodu i z tyłu grodziami poprzecznymi (nachylonymi pod kątem 38^o) a od góry pokładem ze stali konstrukcyjnej o zwiększonej wytrzymałości którego skosy ze stali pancernej schodziły ku burtom poniżej linii wodnej. Cały system uzupełniały pancerne barbety wież, komory amunicyjne z tzw. opancerzeniem skrzynkowym i korytarzami amunicyjnymi ze stali konstrukcyjnej o zwiększonej wytrzymałości oraz ciągłe, pancerne grodzie przeciwtorpedowe wdłuż każdej burty. Wieża dowodzenia (na rys. 13.) stanowiła odrębną, zamkniętą konstrukcję.
  
• Siłownia okrętu składała się z kotłowni (1. przedział) w której znajdowały się 3. grupy kotłów - nr I i II (14 kotłów wodno-rurowych opalanych paliwem płynnym), nr III (8 kotłów ognio-rurowych opalanych węglem) oraz z maszynowni (2. przedziały) z dwoma pionowymi maszynami parowymi potrójnej ekspansji z wiązkowym przegrzewaczem pary. Maszyny obracały 2. śruby o średnicy 4,2 m każda. Maksymalną prędkość okretu uzyskiwano przy 83 obr./min. Normalny zapas paliwa wynosił 950 t, maksymalny 1100 t (w tm 340 t węgla, reszta płynne paliwo naftowe). Pokładowe zapasy wody kotłowej przewidziane były na 14 dobowe pływanie autonomiczne. Prędkość ekonomiczna wynosiła 10 w.
• Działa artylerii głównej

  wieża artylerii głównej

  zamontowane były po dwa (każde na osobnej podstawie) w dwu wieżach artyleryjskich (na rys. 2. i 14.) napędzanych elektrycznie. Masa 1. działa – 43 t, kaliber – 305 mm, dług. lufy – 40 kal., waga pocisku – 331,7 kg, prędkość pocz. – 792,5 m/sek., maks. kąt podniesienia – 15^o, szybkostrzelność – 0,75 wystrz./min. Podawanie pocisków i ładowanie wspomagane elektro-mechanicznie, czas powtórnej gotowości do strzału – ok. 2 min., w warunkach bojowych – 1,25–1,5 min. Jednostka ognia – 60 poc./lufę ( w tym: 18 p.panc., 18 burzących, 4 odłamkowe, 18 żeliwnych, 2 kartacze).
• Działa artylerii średniej

  działo kal. 152 mm

  zamontowane były pojedynczo w opancerzonych kazamatach na prawej i lewej burcie (na rys. 4. i 6.). Masa 1. działa – ok. 5 t, kaliber – 152 mm, dług. lufy – 45 kal., waga pocisku – 41,3 kg,predkość pocz. – 792 m/sek., maks. kąt podniesienia – 15^o, szybkostrzelność – 3 wystrz./min. Podawanie pocisków wspomagane elektromechanicznie, ładowanie ręczne, czas powtórnej gotowości do strzału – ok. 20 sek., w warunkach bojowych – 10–15 sek. Jednostka ognia – 180 poc./lufę (w tym: 47 p.panc., 47 burzacych, 31 odłamkowych, 47 zeliwnych, 8 kartaczy).
  
• Działa artylerii lekkiej

  działo kal. 75 mm

  zamontowane były pojedynczo w nieopancerzonych kazamatach: nadbudówki sródokręcia (8 szt.; na rys. 5.), dziobowej i rufowej części pokładu głównego (4 kazamaty pojedyncze – na rys. 1. i 15.), oraz na odkrytych stanowiskach na górnym pokładzie nadbudówki śródokręcia. Masa 1. działa – 0,9 t, kaliber – 75 mm, dług. lufy – 45 kal., waga pocisku – 4,9 kg, prędkość pocz. – 826 m/sek., maks. kąt podniesienia – 60^o, szybkostrzelność – 4 wystrz./min. Podawanie pocisków wspomagane elektromechanicznie, ładowanie ręczne, czas powtórnej gotowości do strzału – ok. 15 sek., w warunkach bojowych – 10–12 sek. Jednostka ognia – 300 poc./lufę (w tym: 125 p.panc., 50 odłamkowych, 125 kartaczy).
• Działka mniejszych kalibrów:

  wieża artylerii głównej

  47 mm (półautomatyczne syst. Hotchkiss, masa – 0,4 t, dług. lufy – 40 kal., waga pocisku – 0,8 kg, prędkość pocz. – 586 m/sek., maks. kąt podniesienia – 60^o, szybkostrzelność – 12 wystrz./min.) i 37 mm (półautomatyczne syst Hotchkiss, masa – 0,28 t, dług. lufy – 45 kal., waga pocisku – 0,47 kg, predkość pocz. – 470 m/sek., maks kąt podniesienia – 60^o, szybkostrzelność – ok. 20 wystrz./min.) montowane były pojedynczo – kal. 47 mm na marsie bojowym fokmasztu (na rys. 11.), a kal. 37 mm na górnym pokładzie nadbudówki śródokręcia (stanowiska odkryte).
  
• Karabin maszynowy (syst. Maxim) kal. 7 mm montowano najczęściej na marsie grotmasztu.
  
• Wyrzutnie torpedowe zamontowane były nieruchomo w kadłubie poniżej linii wodnej (jedna w dolnej części dziobnicy poniżej tarana, pozostałe – na obu burtach prostopadle do osi kadłuba w przedziałach wież art. głównej). Masa torpedy – 530 kg, kaliber – 457 mm, waga ładunku wybuchowego (bawełna strzelnicza) – 90 kg, napęd – sprężone powietrze, prędkość maks. – 15/29 w., zasięg – ok. 1600 m. Wyrzutnia pneumatyczna.
• Kutry torpedowe

  wieża artylerii głównej

  (na rys. 7.) były również jednym z elementów systemu uzbrojenia okrętu. Wyporność – 4,08 t, długość – 13,8 m, szerokość – 2,9 m, znurzenie – 1,48 m. Kostrukcja – metalowa. Zespół napędowy – maszyna parowa i kocioł typu lokomotywowego (z mozliwością wstępnego napełnienia parą z siłowni okrętu) opalany paliwem płynnym. Uzbrojenie – wyrzutnia torpedowa kal. 400 mm, 2 karabiny masz. syst. Maxim kal. 7 mm. Załoga – 9 os.
• Centralny sytem kierowania ogniem umożliwiał jednoczesne naprowadzanie na cel wszystkich dział art. głównej i średniej. Było to możliwe dzięki zastosowaniu elektromechanicznych serwonapędów i wykorzystaniu bezpośredniej łączności przewodowej z każdym stanowiskiem artyleryjskim. Centrala znajdowała się na dolnym piętrze opancerzonej wieży dowodzenia, tutaj docierały z głównego stanowiska obserwacyjnego (na górnym marsie przedniego masztu z dalmierzem optycznym o bazie 4,7 m) dane o kącie kursowym, prędkości i odległości do celu. Następnie, przy pomocy tabel artyleryjskich, ustalano nastawy i w końcu przekazywano je (siecią przewodów elektrycznych) na tarcze indykatorów poszczególnych dział – celowniczowie musieli jedynie zgrać ze sobą odpowiednie wskaźniki. Jednocześnie, z okrętu dowódcy, specjalnym radiowym kodem literowo – cyfrowym, przekazywano dane na pozostałe okręty zespołu. W ten sposób dowódca zespołu mógł skoncentrować ogień wszystkich jednostek na wybranym celu.
  Pierwsze próby tak działającego systemu przeprowadzono właśnie we Flocie Czarnomorskiej na przełomie 1906 i 1907 r. „Kniaź Potiomkin Taurydzki” był pierwszym okrętem od początku wyposażonym w kompletną sieć systemu.

• Wyporność standardowa: 12480 t
• Wymiary:
  • długość na linii wodnej 113,2 m
  • szerokość 22,2 m
  • zanurzenie 8,4 m
• Moc siłowni: 10600 KM;
• Prędkość max: 16,7 w
• Zasięg: 3600 Mm (10 w)
• Pancerz:
  (wysokostopowa stal niklowa patentu Kruppa, produkcja rosyjska)
  • pas na linii wodnej: 229 – 203 mm
  • pokład pancerny:
    • poziom: 52 mm (stal panc.)
    • skosy pon. l. w. 152 mm (stal panc.)
  • grodzie pancerne:
    • poprzeczne (dziobowa i rufowa) 178 mm
    • wzdłużne 38 mm
  • wieże artylerii głównej: 254 mm (ściany), 152 mm (barbety),
    51 mm (pokrywy)
  • kazamaty artylerii średniej: 127 mm
  • wieża dowodzenia: 152 mm
• Uzbrojenie:
  • artyleria główna:4 działa kal. 305 mm (2x2)
  • artyleria średnia: 16 dział kal. 152 mm (16x1)
  • artyleria lekka:
    • 14 dział kal. 75 mm (14x1)
    • 4 działa kal. 47 mm (4x1)
    • 2 działa kal. 37 mm (2x1)
    • 1 karabin maszynowy syst. Maxim
  • artyleria desantowa: 2 działka Baranowskiego kal. 20 mm
  • aparaty torpedowe: 5 stałych wyrzutni kal. 457 mm
  • 2 parowe kutry torpedowe:
    • 1 wyrzutnia torped kal. 400 mm
    • 2 karabiny maszynowe syst. Maxim
• Załoga: 731 oficerów, podoficerów i marynarzy

krzyż św. Jerzego

• maj 1905 r. — wcielenie do służby w I Eskadrze („eskadriennyje bronienoscy” – pancerniki);
• czerwiec 1905 r. — bunt na pokładzie, ucieczka do Rumunii (internowanie w Konstancy), przywrócenie do służby we Flocie Czarnomorskiej, zmiana nazwy – „Pantieliejmon”;
• grudzień 1907 r. – w związku ze zmianami nomenklatury i częściową reformą floty okręt sklasyfikowano jako „liniejnyj koriabl” a I Eskadrę jako I Brygadę Okrętów;
• sierpień 1914 – czerwiec 1915 r. — intensywne działania w składzie I Brygady Okrętów Floty Czarnomorskiej podczas pierwszej fazy I Wojny Światowej (m.in. bitwa u przylądka Sarycz, ostrzeliwanie Trapezuntu, ostrzeliwanie tureckiego zagłębia węglowego Zongułdak, blokada Bosforu)
• czerwiec – wrzesień 1915 r. — remont w stoczni bazy morskiej w Sewastopolu;
• wrzesień 1915 r. — nowo wcielone do służby „drednoty” (wielkie okręty liniowe) tworzą I Brygadę okrętów, stare okręty liniowe po generalnym remoncie (w tym „Pantieliejmon”) tworzą II Brygadę która wchodzi w skład 3 Grupy Manewrowej;
• 1916 – 1917 r. — intensywne działania w składzie II Brygady Okrętów, mimo kapitalnego remontu szybko postępujące zużycie maszyn i podzespołów;
• kwiecień 1917 r. — po rewolucji lutowej okrętowa Rada Marynarzy przywraca dawna nazwę (w nieco skróconej formie) – „Potiomkin Taurydzki”;
• maj 1917 – kwiecień 1918 r. — okręt otrzymuje nowe imię – „Boriec za swobodu” („Bojownik o wolność”), nie wychodzi już z portu z powodu znacznego zużycia maszyn i agregatów;
• maj 1918 r. — na mocy układu pokojowego zawartego w Brześciu, Niemcy zajmują Sewastopol, na okrętach które nie zdążyły lub nie mogły uciec wywieszone zostają niemieckie bandery, „Boriec za swobodu” (podobnie jak pozostałe stare okr. liniowe) ma zniszczone przez własną załogę ładunkami wybuchowymi maszyny;
• po zakończeniu działań wojennych „Boriec za swobodu” oficjalnie wszedł do służby w „Krasnom Wojennomorskom Fłotie” („Czerwonej Flocie Wojennej”), uznany za nienadający się do remontu, w 1923 r. spisany na złom;
• 1924 r. — S. Eisenstein kręci na pokładzie okrętu zdjęcia do filmu p.t. „Pancernik Potiomkin”;
  
• 1925 r. — okręt liniowy „Boriec za swobodu” (ex „Kniaź Potiomkin Taurydzki”, ex „Pantieliejmon”, ex „Potiomkin Taurydzki) został złomowany, jedną z wież artylerii głównej ustawiono na wyspie Bieriezań jako baterię artylerii nadbrzeżnej (w 1941 r. prowadziła ogień zaporowy przeciw nacierającym wojskom niemieckim), dwie części przeciętego masztu głównego ustawiono na limanach Dniepru i Bohu jako znaki nawigacyjne – tzw. „stawy potiomkinowskie” (swoją funkcję pełniły jeszcze w latach 80. XX w.);

Bibliografia
1. - kpt. II rangi B. Tiurin „Bronienosjec Potiomkin”, „Modelist Konstruktor”
2. - Wywerka–Prekurat „Pierwsza Wojna Światowa na morzu”, Wyd. Morskie, Gdańsk
3. - J. Gozdawa–Gołębiowski, „Od wojny krymskiej do...”, Wyd. Morskie, Gdańsk 1985
6. - Internet, 2003/2004 r.