• SAMOLOTY – HISTORIA, DANE TECHNICZNE, ZDJĘCIA •
powrót

od 15.05.1942 r.

od 28.06.1943 r.

F6F-3, dyw. myśl. USNAVY VF-5, II poł. 1943 r.

od 14.08.1943 r.

US Navy pilot officer wings
(odznaka oficera pilota US Navy)

od 22.03.1944 r.

 
• POWSTAJE NOWY MYŚLIWIEC •
 
F4F-4

F4U-1A „Corsair”

W latach 1939 – 1941 wiedza dowództwa USNAVY o taktyce i uzbrojeniu lotniczym opierała się głównie na doświadczeniach konfliktu europejskiego.
Według amerykańskich obserwatorów walk nad Atlantykiem czy M. Śródziemnym, nowoczesny myśliwiec pokładowy powinien charakteryzować się dużymi prędkościami: poziomą i wznoszenia, dobrą zwrotnością i siłą ognia, opancerzeniem, dużym zapasem paliwa i amunicji oraz skrzydłami składanymi do hangarowania.
Pod kątem tych wymagań dokonywano zmian w opracowywanym już od 1938 r. w firmie Chance Voughta myśliwcu XF4U–1 „Corsair”. Kiedy w połowie 1941 r. dokonano pierwszych podsumowań prób „Corsaira” w locie, okazało się, że ze względu na wiele niedociągnięć konstrukcyjnych ujawnionych w prototypie, wprowadzenie nowego myśliwca do służby znacznie się opóźni. Stale narastająca (ze strony Japonii!) groźba wybuchu konfliktu na Dalekim Wschodzie, zmusiła dowództwo USNAVY do rozejrzenia się za samolotem, który na wypadek niepowodzenia konstrukcji Voughta zastąpiłby starzejące się „Wildcaty”.
F4F-4

F4F-4 „Wildcat”

30 czerwca 1941 r. zakłady Grumman Aircraft Engineering CO otrzymały zamówienie na jak najszybsze opracowanie dwóch prototypów wersji rozwojowej F4F, napędzanych mocniejszym silnikiem Wright R–2600 Cyclone. Pierwszy z nich, XF6F–1, miał być wyposażony w silnik R–2600–10, drugi – w R–2600–15 z turbosprężarką General Electric.
Zespół konstruktorów firmy, kierowany przez L.R. Grummana i W.T. Schwendlera, podsumował wszystkie dotychczasowe uwagi i postulaty pilo-tów bojowych latajacych na „Wildcatach”. Po ich zastosowaniu w opracowywanym projekcie, powstała zupełnie nowa konstrukcja, przypo-minająca porzednika jedynie ogólną konfiguracją.
Nowy samolot był większy i o 60% cięższy od F4F. Aby zachować założone wartosci obciążenia powierzchni nośnej powiększono skrzydło, w efekcie czego „Hellcat” miał największą powierzchnię nośną ze wszystkich amerykańskich samolotów jednosilnikowych okresu II W.Ś. Mały kąt zaklinowania skrzydła i pochylona oś silnika (zmniejszało to wartość oporów w locie poziomym i zwiększało nośność na małych kątach natarcia) powodowały że F6F w locie poziomym przybierał charakterystyczną pozycję „z opuszczonym ogonem”. Już na etapie projektowania zadbano o łatwość produkcji masowej (m.in. trapezowy kształ skrzydła i usterzenia z prostymi koncówkami, powtarzalność węzłów konstrukcyjnych itp)
Pierwszy prototyp XF6F–1, z silnikiem Wright R–2600–16, pilot doswiadczalny S.A. Convers oblatał 26 czerwca 1942 r. Samolot zachowywał się poprawnie i oblatywacz nie miał poważniejszych zastrzeżeń. Jednakże najświeższe doświadczenia bojowe („bitwa o Midway”, 30 czerwca 1942 r.) wskazywały że w walce z japońskimi myśliwcami „Zero” konieczne są wyższe osiągi. Podjęto więc realizację sugerowanej już wcześniej przez W.T. Schwendlera propozycji zamontowania silnika Pratt & Whitney R–2800 (B) Double Wasp o mocy 2028 KM (zastosowanego również w „Corsairze”). Prototyp tej wersji oznaczony jako XF6F–3 oblatano 30 lipca 1940 r. Poza niewielkimi wadami typowymi dla tzw. „choroby wieku dziecięcego” każdej konstrukcji lotniczej (m.in. nadmierna stateczność podłużna, problemy z wyważeniem aerodynamicznym, z mocowaniem haka hamującego itp.) samolot nie stważał większych problemów i zyskał bardzo pochlebne opinie oblatywaczy.
Chociaż próby w locie prototypu XF6F–3 jeszcze trwały, 24 maja 1942 r. podpisano kontrakt na produkcję seryjną. Budowę hal montażowych rozpoczęto po zakończeniu prób w sierpniu 1942 r. Aby przyspieszyć budowę firma Grumman zakupiła po cenie złomu elementy rozbieranej właśnie, nowojorskiej kolei nadziemnej z 2 Avenue oraz jeden ze starych pawilonów wystawy światowej w Nowym Jorku. Jednakże pierwszych 10 egzemplarzy zmontowano w Bethpage (w istniejacych tam zakładach Grummana), gdzie kończono powoli produkcję „Wildcatów”. Pierwszy seryjny „Hellcat” został oblatany 4 października 1942 r.
Prototyp z silnikiem wyposażonym w turbosprężarkę oblatano ostatecznie dopiero 7 stycznia 1944 r. ale nie kontynuowano jego rozwoju (po zakończeniu prób prototyp doprowadzono do standartu F6F–3 i odesłano do jednostki bojowej).
 
• WERSJE SERYJNE •
 

F6F–3

F6F-3

F6F-3 - szczęśliwy powrót

Wersja seryjna różniła się od XF6F-3:

  • zastosowano śmigło samoprzesta-wialne Hamilton Standard,
  • usunięto kołpak śmigła,
  • zmieniono pokrywy podwozia,
  • wzmocniono konstrukcję haka hamowniczego. W trakcie produkcji również wprowadzono zmiany:
  • usunięto dolne klapki wylotowe chłodzenia silnika,
  • zdjęto oprofilowanie wylotów nkm-ów,
  • wprowadzono prosty maszt antenowy.
Początkowo nie montowano fabrycznie wyrzutników bomb i rakiet a jedynie zestawy do montażu w jednostkach polowych.
Odpowiednie instalacje otrzymały dopiero ostatnie serie, usunięto w nich również boczne okienka za kabiną pilota.
W lipcu 1943 r. "Hellcata" przystosowano do roli nocnego myśliwca. Seryjnego F6F-3 wyposażono w radar AN/APS-6 zamontowany w kroplowej osłonie na prawym skrzydle, w kabinie pilota przebudowano tablicę przyrządów wygospodarowując miejsce na ekran radaru i zmieniono oświetlenie na czerwone, przebudowano też wiatrochron, którego przednią szybę stanowiła teraz płaska płyta ze szkła pancernego. Wyprodukowano 205 egzemplarzy oznaczonych jako F6F-3N, wyprodukowano również 18 egz. z radarem AN/APS-4 w specjalnej kroplowej gondoli pod prawym skrzydłem, oznaczonych jako F6F-3E.
Dla potrzeb rozpoznania budowano również wersję F6F-3P, wyposażona w aparat fotograficzny do zdjęć z dużej wysokości (niektóre egz. tej wersji nie miały uzbrojenia).
Od stycznia 1944 r. 60% wyprodukowanych F6F-3 a od kwietnia '44 - 100% wyposażano w silniki Pratt & Whitney R 2600-10W z instalacja dodatkowego wtrysku wody umożliwiające krótkotrwały wzrost mocy do 2231 KM.

Produkcję modelu F6F-3 zakończono 21 kwietnia 1944 r. Ogółem powstało 4401 egz. wszystkich wersji seryjnych tego modelu.

 

F6F–5

F6F - osłona kabiny

F6F-5 gotowy do startu (jesień 1944 r.)

Pod koniec stycznia 1944 r. seryjny F6F-3 ze specjalnie wygła-dzonym pokryciem oraz uszczel-nionych pokrywach i wziernikach, osiągnął prędkość 660 km/h na wys. 6405 m.

Piloci jednostek bojowych chwalili nowy silnik i zmiany wprowadzone w wersjach do działań w nocy. Kon-struktorzy uwzględnili to i podczas projektowania nowej wersji seryjnej wprowadzili te modyfikacje, dodając jeszcze wzmocnione opancerzenie (jego łączna waga wzrosła do 110 kg.). W ten sposób powstał F6F-5, którego produkcja ruszyła z począ-tkiem marca 1944 r. 4 kwietnia oblatano pierwszy egzemplarz seryj-ny tej wersji.

W trakcie produkcji zrezygnowano (podobnie jak w F6F-3) z bocznych okienek za kabina pilota a na części wyprodukowanych w późniejszym okresie maszyn zamiast wewnętrznego nkm-u montowano działko kal. 20 mm.
Od czerwca 1944 r. na wszystkich egzemplarzach możliwa była wymiana zewn. nkm-u na działko oraz fabrycznie montowano na nich instalację w skrzydle i tablicę przyrządów umożliwiające montaż radaru. Mimo to wyprodukowano również 1529 egz. "fabrycznych" nocnych myśliwców oznaczonych jako F6F-5N i F6F-5E (z radarem AN/APS-4).
Każdy seryjny samolot F6F–5 mógł być wyposażony w standardzie F6F-5P - samolot rozpoznawczy, przy czym najczęściej montowano kamery fotograficzne do zdjęć ukośnych.

Produkcję modelu F6F-5 zakończono w listopadzie 1945 r. Ogółem powstało 7870 egz. wersji seryjnych tego modelu.

 
• DANE TECHNICZNE •
 
Grumman F6F-3 „Hellcat” – jednomiejscowy, jednosilnikowy dolnopłat z chowanym podwoziem
 
przekr. - rys.

przekrój perspektywiczny F6F-3 (późna seria)

  1. śmigło Hamilton Stardard Hydromatic,
  2. reduktor,
  3. silnik Pratt&Whitney R-2800-10W „Double Wasp”,
  4. chwyt pow. do chłodn. oleju,
  5. chwyty pow. do sprężarki i chłodn. miedzystopniowej,
  6. rura wydechowa,
  7. żaluzja wylotowa pow. chłodz. silnik,
  8. zbiornik płynu hydraulicznego,
  9. płyta panc.,
  10. zb. oleju,
  11. łoże silnika,
  12. celownik odblaskowy,
  13. drążek sterowy,
  14. wlew paliwa,
  15. fotel pilota,
  16. zagłówek fotela,
  17. zb. instalacji wtrysku wody,
  18. wyp. radiowe,
  19. antena prętowa,
  20. maszt anteny linkowej,
  1. kółko ogonowe,
  2. statecznik pionowy,
  3. ster kierunku,
  4. klapka wyważ. steru kier.,
  5. statecznik poziomy,
  6. ster wysokości,
  7. klapka wyważ. steru wys.,
  8. zbiornik paliwa,
  9. główny dźwigar skrzydła,
  10. tylny dźwigar skrzydła,
  11. km Colt-Browning kal. 12,7 mm,
  12. magaz. amunicyjne km,
  13. klapa skrzydła,
  14. lotka,
  15. klapka wyważ. lotki,
  16. światło pozycyjne (czerw.),
  17. goleń podwozia głównego,
  18. koło podw. głównego,
  19. rurka Pitota,
  20. swiatło rozpozn. (górne),
  21. światło sekcyjne,
F6F - osłona kabiny

warianty osłony kabiny F5F:
A. F6F-3, B. F6F-5

  • Płat - całkowicie metalowy o obrysie trapezowym, podzielony konstr. na trzy cz.: centropłat i dwa składane skrzydła zewn.; konstrukcja półskorupowa, dwudźwigarowa z tylnym dźwigarem pomocniczym; żebra i końcówki skrzydeł zewn. tłoczone, lotki typu Frise kryte płótnem; klapy krokodylowe, czterosekcyjne, napędzane hydraulicznie; skrzydła zewn. składane do hangarowania (obracane na okuciu na przednim dźwigarze i składane do tyłu wzdłuż kadłuba)
  • Usterzenie - całkowicie metalowe o konstrukcji wewn. takiej samej jak płata, statecznik pionowy integralny z kadłubem, poziomy o profilu symetrycznym, zaklinowany pod kątem +4,5o do osi ciągu śmigła, pow. sterowe kryte płótnem;
  • Kadłub - konstrukcja półskorupowa o przekr. owalnym, gładkie pokrycie pracujące z blachy duralowej, przed kabiną pilota płyta pancerna pełniąca rolę wzmocnionej wręgi i ścianki ogniochronnej, w rej. kabiny pilota konstrukcja kadłuba wzmocniona; osłona kabiny dwuczęściowa – stały wiatrochron z przednią (F6F-5) szybą ze szkła pancernego (F6F-3 – szyba panc. wewnątrz wiatrochronu) i odsuwana przy pomocy korbki osłona, oszklenie ze szkła organicznego, szkielet duralowy; za kabiną płyta pancerna pełniąca rolę wzmocnionej wręgi i druga osłaniająca zagłówek fotela (razem pełniły rolę kozła przeciwkapotażowego)
  • Podwozie - klasyczne, jednogoleniowe, chowane hydraulicznie wraz kółkiem ogonowym, golenie podw. głównego składane do tyłu wzdłuż cięciwy płata z jedn. obrotem o 90o, kółko ogonowe blokowane do startu i lądowania, hak hamowniczy do lądowania na lotniskowcu wysuwany z tylnej części kadłuba (pod usterzeniem pionowym)
  • Silnik
    • (F6F-3) - Pratt & Whitney R-2800-10 „Double Wasp” o mocy 2028 KM (1572 KM na wys. 6700 m); 18 cylindrowy w układzie podwójnej gwiazdy, chłodzony powietrzem, z dwubiegową dwustopniową sprężarką mechaniczną; oś silnika odchylona o 3o w dół od osi płatowca, śmigło Hamilton Standad Hydromatic – metalowe, trzyłopatowe, samoprzestawialne, średnica 3,998 m
      instalacja paliwowa i zbiorniki wyłożone masą samouszczelniającą, główne zbiorniki paliwa w skrzydłach, rezerwowy w kadłubie pod kabiną pilota; fabrycznie montowana instalacja do podwieszanych, odrzucanych w locie zbiorników dodatkowych – 1 pod kadłubem (poj. 568 l) lub 2 pod skrzydłami (poj. 379 l każdy)
    • (F6F-5) - Pratt & Whitney R-2800-10W „Double Wasp” z instalacją wtrysku wody pozwalającą na krótkotrwałe (do 5 minut) zwiększenie mocy do 2231 KM (tzw. moc bojowa), zbiornik wody z metanolem – za fotelem pilota.
  • Uzbrojenie - 6 nkm–ów Colt–Browning kal. 12,7 mm (po 3 w każdym skrzydle), zapas amunicji 200 (max. 400) pocisków na km (15–sekundowa seria ciągła), pod każdym skrzydłem zaczepy do 3 npr kal 127 mm, po 1 wyrzutniku bombowym pod kadłubem i skrzydłami (3x454 kg bomby lub 3x1 npr „Tiny Tim” kal. 298 mm, celownik odblaskowy.
  • Dane techniczne:
    • rozpiętość/długość/wysokość - 13,056 (4,93)/10,236/3,378 m
    • masa własna/masa całkowita:
      • (F6F-3) - 4093/5631 kg
      • (F6F-5) - 4190/5662 kg
  • Osiągi:
    • prędkość maksymalna:
      • ( F6F-3): przy ziemi/na wysokości 7620 m: - 502/624 km/h
      • (F6F-5): przy ziemi/na wysokości 6096 m - 512/644 km/h
    • prędkość wznoszenia na poziomie morza:
      • (F6F-3) - 18,5 m/sek.
      • (F6F-5) - 16,3 m/sek.
    • pułap:
      • (F6F-3) - 10820 m
      • (F6F-5) - 10973 m
    • zasięg/zasięg z dodatkowymi zbiornikami:
      • (F6F-3) - 1746/2050 km
      • (F6F-3) - 2100/2450 km
 
• „HELLCAT” W WALCE •
 

Podczas II Wojny Światowej myśliwce pokładowe F6F „Hellcat” znajdowały się na wyposażeniu 59 dywizjonów VF, 10 dyw. VF(N), 7 dyw. VFB (US Navy), oraz 1 dyw. VMF i 5 dyw. VMF(N) (US Marine Corps).

  • 16 stycznia 1943 r. dywizjon VF-9 z lotniskowca „Essex” jako pierwszy otrzymał myśliwce F6F-3.
    31 sierpnia 1943 r., nad wyspami Marcus, „Hellcaty” z VF-9, po raz pierwszy, wzięły udział w akcji bojowej. Pierwsze wielkie zwycięstwo piloci „Hellcatów” odnieśli 4 grudnia 1943 r., podczas ataku na atol Kwajalein - 91 myśliwców amerykańskich zestrzeliło 28 z 50 japońskich myśliwców „Zero”, tracąc jedynie 2 własne samoloty.
  • Nocna wersja myśliwska F6F-3N przeszła swój chrzest bojowy w lutym 1944 r. - myśliwiec z VF(N)-76stacjonującego na USS „Yorktown”, przechwycił i zestrzelił jap. Bombowiec B5N1 „Kate” atakujący USS „Interpid”.
  • Wersje F6F-5 i F6F-5N weszły do służby na przełomie sierpnia i września 1944 r.
  • Podczas ataku na Tajwan, w październiku 1944 r., Task Force 58 po raz pierwszy wydzielił jeden z lotniskowców (USS „Independence” - VF(N)-41 z 14 F6F-5N) specjalnie do zadań nocnych. W nocy z 12 na 13 października odniosły pierwszy sukces - 5 zestrzelonych G4M „Betty”.
  • W lutym 1945 r. weszły do służby 4 dywizjony myśliwskie US Marine Corps (8 F6F-5N i F6F-5P.
  • 15 sierpnia 1945 r. 6 „Hellcatów” z VF-88 bazującego na USS „Yorktown”, przechwyciło 12 jap. myśliwców „Zero”. Zestrzelono 9 maszyn przeciwnika przy stracie 4 własnych. Była to ostatnia akcja bojowa amerykańskich myśliwców pokładowych F6F podczas II W.Ś.
D. McCampbell

wing comm. David McCampbell
as US Navy - fot. z paźdz. 1944 r.
na burcie oznaczenia 30 zwyciestw

„Hellcaty” od końca 1943 r. były praktycznie jedynym sprzętem dywizjonów myśliwskich bazujących na lotniskowcach szybkich i lekkich Floty Pacyfiku. Akcje bojowe pierwszych miesięcy 1944 r. potwierdziły miażdżącą przewagę F6F nad myśliwcami przeciwnika - wykorzystując przewagę prędkości poziomej i przede wszystkim nurkowania, amerykańscy piloci pokonywali zwrotniejszego przeciwnika bez związywania się w walce kołowej. Opancerzenie i samouszczelniająca się instalacja paliwowa pozwalały, mimo ognia przeciwnika, zbliżyć się na odległość z której salwa 6 nkm-ów kal. 12,7 mm dosłownie roznosiła na strzępy samoloty japońskie. Składane skrzydła ułatwiały „upakowanie” większej liczby samolotów w ciasnych hangarach lotniskowca a duży zasięg umożliwiał długotrwałe patrole.

Najefektywniejsze jednak były akcje w których wszystkie „Hellcaty” bazujące na pokładach eskortowały bombowce z własnego zespołu lotniskowców a jego osłonę stanowiły myśliwce stacjonujące na zajętych wcześniej wyspach.
Piloci „Hellcatów” zestrzelili 5155 samolotów przeciwnika przy własnych stratach bojowych 270 maszyn. 305 pilotów uzyskało tytuł asa walki powietrznej (co najmniej 5 zestrzeleń).
• A L B U M •

Na pokładzie

F6F - na pokł.

F6F-3 startuje z pokł. USS „Yorktown” (CV-10)

 
F6F - na pokł.

F6F-5 ląduje na lotniskowcu

 
F6F - osłona kabiny

„Hellcat” wędruje z hangaru na pokł. startowy, USS „Monterey”, czerwiec 1944 r.

Trudne powroty

F6F - pożar

na pokładzie USS „Lexington (II)”, 25 lutego 1945 r.
/pożar wybuchł gdy łopaty śmigła rozszarpały dodatkowy zbiornik paliwa który oderwał się podczas lądowania pilot, po opuszczeniu kabiny, przebiegł wzdłuż skrzydła gdzie czekali już na niego strażacy z obsługi pokładowej, pożar szybko ugaszono/

 
F6F - pożar

na pokładzie USS „Ticonderoga”, wiosna 1945 r.
/ląduje płonący F6F-5, ranny pilot wyskakuje z kabiny, pożar ugaszono, pilot przeżył/

Walka

F6F - walka - rys.

„The Marianas Turkey Shoot” by Roy Grinnell
obraz przedst. samolot asa (12 zwyc.) lt. (jg) Alexa Vraciu w walce 19 czerwca 1944 r. podczas tzw. „bitwy o Mariany”

 
F6F - walka - rys.

obraz przedst. samolot F6F-5 "Minsi II" comm. Davida McCampbella,
dow. VF-15 z lotn. USS „Essex” w walce nad Filipinami, 24 października 1944 r.

• MODEL Z MOJEJ GALERII •

Producent: ACADEMY Skala: 1/72

Wypraski modelu są wykonane bardzo starannie, bez jakichkolwiek nadlewek czy niedolewek. Linie podziału blach wgłębne, zaznaczone delikatnie (efekt nieco zepsułem malowaniem...) i zgodnie z rysunkami zamieszczonymi np. w „Squadron-Signal”. Zastrzeżenia mogą jedynie budzić ślady po „wypychaczach” z formy – nie zawsze szczęśliwie rozmieszczonych.

Moim prywatnym zdaniem, w kategorii cena/jakość, ACADEMY bije na głowę wszystkie inne firmy!
Model zachowuje wszystkie cechy swego pierwowzoru: jest potężny i ma rozbrajająco bezradny wygląd gdy tak stoi na szeroko rozkraczonym podwoziu. Czuje się jednak w nim tą siłę, której tak obawiali się japońscy piloci oraz tą wytrzymałość którą tak doceniali.
Malowanie:

Model malowany jest pędzelkiem:

  • cały płatowiec w kolorze glossy sea blue (błyszczący granatowy morski) – schemat obowiązujący w US Navy od 22 marca 1944 r.,
  • amerykańskie znaki rozpoznawcze – w formie stosowanej od 14 sierpnia 1943 r. (na modelu – kalkomanie),
  • wewnętrzne powierzchnie w kolorze interior green (wewnętrzny zielony),
  • na usterzeniu pionowym oraz dolnej powierzchni lewego i górnej prawego płata białe emblematy oznaczające wszystkie samoloty Grupy Lotniczej (Air Group) lotniskowca Essex(II) – malowane od 27 stycznia do 27 lipca 1945 r.,
  • na lewej burcie, poniżej osłony kabiny – miniaturki japońskich flag oznaczające zwycięstwa powietrzne,
  • w tylnej części kadłuba (przed usterzeniem) oraz na dolnej powierzchni lewego i górnej prawego płata – podwójny żółty pasek wyróżniający samolot wyższego oficera,

Na fotografię tak wyglądającego Hellcata natknąłem się w polskim wydaniu „Times”-a, w artykule opowiadającym o walkach na Okinawie. Z kontekstu wynikało że był to samolot Szefa Sztabu Lotniczego(?) dowódcy Task Group 58.2. Niestety nie znalazłem ani nazwiska ani stopnia tego oficera. Malowanie spodobało mi się z powodu względnej prostoty.

Zdjęcia modelu oglądajcie w Galerii

Skróty wojskowe:
US Navy - United States Navy - Marynarka Wojenna Stanów Zjednoczonych (USA)
US Marine Corps - Korpus Piechoty Morskiej Stanów Zjednoczonych (USA)
VF - dywizjon myśliwski lotnictwa Marynarki Wojennej USA
VF(N) - nocny dywizjon myśliwski lotnictwa Marynarki Wojennej USA
VFB - dywizjon myśliwsko-bombowy lotnictwa Marynarki Wojennej USA
VMF - dywizjon myśliwski lotnictwa Korpusu Piechoty Morskiej USA
VMF(N) - nocny dywizjon myśliwski lotnictwa Korpusu Piechoty Morskiej USA
USS - United States Ship - Okręt Wojenny USA (odpowiednik polskiego ORP)
 

Bibliografia
1. - Archiwum US Navy i US Marine Corps, Internet 2003 r.
2. - W.J. Gawrych, „Samolot myśliwski F6F Hellcat”, TBiU zesz. 16., Wyd. MON, Warszawa 1987
3. - Z. Flisowski, „Burza nad Pacyfikiem” t. I i II, Wyd. Poznańskie, Poznań 1986, 1989
4. - R. Kaczkowski, „Lotnictwo w działaniach na morzu” Wyd. MON, Warszawa 1986
5. - J. Lipiński, „ Druga wojna światowa na morzu”, Wyd. Morskie, Gdańsk 1985
6. - Internet, 2003 r.
DO GÓRY
• ”S E R O C I A K” •